ICk voere nu Ieptha, den zeeghhaftigen helt, lantvooght, rechter, en veltheer der Hebreen, ten stichtigen treurtooneele, waer op mijne gedachten al menige jaeren geleden speelden: maer het spel bleef steecken, om de twee maenden uitstels, de dochter toegestaen, middelerwijl zy haeren maeghdelijcken staet op de bergen beschreit: welck uitstel Aristoteles tooneelwet in het licht staet: want hy zeght dat het treurspel allermeest begrijpt den handel van eenen zonneschijn, of luttel min, of meer: waer tegens Buchanan, in zijn treurspel van Ieptha, zich [behoudens zijne treffelijcke eer in de dichtkunste,] te grof vergreepen heeft, oock tegens d’openbaere waerheit der bybelsche historie: gelijck van wijlen de heer professor Vossius, op de tooneelwetten afgerecht, dit in Buchanan overlang tegens my bestrafte. Sedert de geschiedenis van Ieptha ernstiger by my naergespoort, hoorde ick hoe Serarius, Arias, Saliaen, en andere treflijcke vernuften gevoelden dat Iepthas krijghstoght tegens de wederspannige Efraimmers noch uitgevoert wiert, eer de gemelde twee maenden uitstels verstreecken waren, schoon het boeck der Rechteren, en Iosefus deze orden niet houden, om het verhael van Ieptha en zijne offerhande, alreede begonnen, niet te stooren, en te deelen, maer vervolgens achter een te beschrijven. Dees hinderpael hier mede verzet zijnde, [want het is klaer dat men in het heilighdom des bybels niets magh veranderen,] nam ick voor dit werck op te zetten, oock in dier voege, dat het alle eigenschappen, tot een volkomenheit vereischt, in zich moght besluiten, en te gelijck den aenkomenden treurdichteren dienen tot een voorbeeldelijck onderwijs van het toestellen der treurspelen. Aristoteles heeft zijne leerlingen ingescherpt hoe veel gelegen zy aen eene eenige schickelijcke stellinge, in de voorbeelden der leeringen en kunsten, by overoude wijzen, ten hooghste waergenomen, en in zijn onderwijs van de dichtkunst by den gemelden niet overgeslagen. Zoo plaghten de doorluchtighste Italiaensche schilders, [fol. A3v] in hunne historischilderyen, byzonder op het wel schicken, de kroon van hunne wercken, te passen. Het spel heeft zijne behoorlijcke hoegrootheit, en leden, met de maete van evenredenheit gemeeten. De gansche handel van Ieptha is een, en eenigh, en de verscheidenheit der bedrijven, en alle omstandigheden van tijt en plaetse en andersins worden hier tot het uitvoeren en voltrecken van dezen eenigen handel geschickt: dewijl de schickelijcke t’zamenstellinge der bedrijven de ziel des treurspels genoemt wort, dat zonder deze niet rechtmaetigh kan bestaen, schoon’er manhaftige uitspraeck, nochte zeden, nochte spreucken ontbreecken. Ons tooneel staet hier doorgaens onverwrickt en vast, voor het hof te Masfe in Galaäd; eene uitsteeckende opmerckinge, waerop Euripides in zijne volwrochte Fenisse zonderling gelet heeft. Het spel is niet eenverwigh, maer geschakeert. zoo heeten wy het volkomener slagh van spel, dat niet altijt eenen zelven toon van droefheit of blyschap houdt, maer van staet verandert, het zy van ongeluck in geluck, of van geluck in ongeluck: gelijck in Filopaie sterck, in Ieptha flaeuwer gezien wort. Oock levert deze geschiedenis den rechtschapen aert van een treurspel: want de zwaericheit en het haperen valt niet simpelijck tusschen gemeene of verre bloetvrienden, maer tusschen het naeste bloet, vader, moeder, en dochter, een eenige dochter, en gemael, en gemaelin. Ieptha, de hooftpersonaedje, uit den stamme van Manasse gesproten, en een doorluchtigh veltoverste, verschijnt hier nochte heel vroom, nochte onvroom, maer tusschen beide: want hy verliest door onweetenden yver, ongehoorzaemheit, en het overtreden der wet en zijnen vaderlijcken plicht, den naem van eene volkome vromicheit, en staet hierom, voor zijne verzoeninge met Godt, en den aertspriester, [waer na hy endelijck heilighlijck overlijdt, en namaels onder de Heiligen, als in triomfe, omgevoert wort,] tusschen vroom en onvroom, eene hoedanigheit eigentlijck in een personaedje van een volkomen treurspel vereischt. De beide hooftcieraden, hier by een gevoeght, by de Latijnen peripetia, en agnitio, of staetveranderinge, en herkennis genoemt, gaen in arbeit, om hunne kracht met eene maghtige beweeghenisse te baeren: want d’onmaetige blyschap der moeder, [aldus te voorschijn gebrogt, om hier na het weeligh hart eenen zwaerder slagh te geven,] verandert in d’uiterste droefheit, gramschap, wraecklust, en zinneloosheit: ge- [fol. A4r] lijck ’s vaders reuckeloze offeryver in een schrickelijck en bykans mistroostigh naberouw: en zy komen beide te spade tot kennis, d’eene van haer dochters ongeluck, d’ander van zijne blintheit, in het godeloos uitvoeren der dwaze offerbelofte. De uitbreitsels, by de Latijnisten episodia geheeten, worden niet tegens de natuur ingedrongen, nochte te verre gehaelt, maer dienen ter zaecke, en zetten den handel eenen heerlijcken luister by. Onder de trapswijze en langksaeme opsteigeringe wort’er by wijlen eenigh zaet van het toekomende gezaeit, dat te zijner tijt opkomt, om opmerckende toehoorders geduurigh t’onderhouden, in eene bespiegelinge van het navolgende. De rede is gezedevormt naer den staet en gesteltenis der personaedje, zonder het welck goeden en quaeden onder een gemengt worden, en de schouwburgh, ten nadeele van het staetgezagh, eene school van gebreken, en niet van deughden streckt, waerin zelfs aeloude tooneelmeesters van het rechte wit afdwaelden. Om dien misslagh te schuwen, zochten wy op de voeghlijckheit te letten, en elcke personaedje naer zijne oude, staet, en gelegenheit uit te beelden, en de zeden, en spreucken naer de leest van elcks lijf te passen. Men vint hier dryderhande oude, de jeught der dochter, de middelbaere oude in vader, en moeder, den ouderdom in den hofmeester, en eersten hofraet. De dochter draeght zich godtvruchtigh, gehoorzaem, en eerbiedigh neffens Godt, vader, en moeder, en den hofpriester. De moeder wort, naer den tederen aert der vrouwen, ingevoert dertel, moedigh, en uitgespat in voorspoet, en liefde tot haere eenige dochter, en entlijck zoo veel te dieper in kleenmoedigheit, over hals en hooft, gedompelt. Ieptha draeght zich manhaftigh, en gestreng in den oorlogh, is reuckeloos yverigh in ’t beloven, onverzetbaer in ’t beloofde te voltrecken, en wort ondertusschen in het vaderlijck harte van weemoedigheit geschockt, en getroffen, en blijft entlijck, tot naberouw en herkennis van zijn lasterstuck gekomen, niet wederhoorigh om dit te boeten, en zich met Godt, en den aertspriester, Godts mont, en de levendige stem der wet, te verzoenen. De hofmeester toont zich, naer den eisch van een weereltlijck raetsheer, en zijnen hoogen ouderdom, nadachtigh, en omzichtigh in beleit, en raetgeven. De hofpriester, en wetgeleerde yveren voor de wet, en waerachtigen godtsdienst, hanthaven het hooftgezagh des aertspriesters, poogen alle schandaelen, naer hun vermogen, te weeren, en ondertusschen [fol. A4v] den lantvooght met alle bescheidenheit, den staet en vaderlande ten beste, in te volgen, zoo veel hun heiligh ampt en wijdinge eenighzins lijden kan. De hofpriester laet ten leste Ieptha in zijne verlegenheit niet steecken, nochte de misdaet onbestraft, maer wijst hem naer den aertspriester, om eene uitkomste te vinden, en alle steurnis, tegens d’aenkomste der bedgenoote, te minderen. Hy bejegent de wederkeerende moeder naer heure kranckheit, zetze allengs neder, vertroostze, en voorspelt, door eene heimelijcke openbaeringe, Iepthaes geluckzaligheit, en heiligheit, namaels, onder de gelovige helden en heiligen, ten toon te voeren. De reien der maeghden blijven middelerwijl zedigh, in het heelen der geheimenisse, haer toebetrouwt, getrouw in het vertroosten en stercken der godtvruchtige dochter, begunstigen de billijckheit, keeren het onheil, naer heur vermogen, en verheffen de gehoorzaemheit. Aldus woelen, tuimelen, en barnen hier verscheide hartstoghten, door geduurige veranderingen van den beginne tot het ende. De slagh, voorheene tegens Ammon geslagen, wort in ’t voorbygaen slechts beknopt en kort aengeroert; de strijt, sedert tegens Efraim gestreden, breet verhaelt, dewijl dit niet kon vertoont worden, oock buiten tijts was. De maeght sterft niet voor d’oogen des aenschouwers, gelijck Horatius in zijne dichtkunste leert, om ongeloofwaerdigheit te schuwen. Ondertusschen wort de voorbereidinge ter doot den oogen niet onttrocken: dewijl het zien meer de harten beweeght dan het aenhooren en verhael van het gebeurde: schoon de toestel des treurhandels zoodaenigh behoorde te wezen, dat die, zonder eenige kunstenary, of hulp der lijdende personaedje, maghtigh ware alleen door het aenhooren en lezen der treurrolle, [zonder wanschape en gruwzaeme wreetheden te vertoonen, en misgeboorten, en wanschepsels, door het ontstellen van zwangere vrouwen, te baeren,] medoogen en schrick uit te wercken, op dat het treurspel zijn einde en ooghmerck moght treffen, het welck is deze beide hartstoghten in het gemoedt der menschen maetigen, en manieren, d’aenschouwers van gebreken zuiveren, en leeren de rampen der weerelt zachtzinniger en gelijckmoediger verduuren. Wy zochten oock te bereicken de dry deughden des tooneelstijls, klaerheit, en geloofwaerdigheit doorgaens, en kortheit ter behoorlijcke plaetse. Dit treurspel treet voort op vaerzen van tien en elf lettergreepen: naerdien de edele heer Ronsard, de vorst der Fransche dichteren, deze dichtmaet [fol. B1r] hooghdravender oordeelt, en beter van zenuwen voorzien, en gesteven dan d’Alexandrijnsche, van twalef en dertien lettergreepen, die, zoo veel langer, naer zijn oordeel, flaeuwer vallen, en meer op ongebonde rede trecken, ten zy deze, uit eenen uitnemenden meesters koker komende, zich verheffen, gelijck uitheffende schilderyen, en, rijck gestoffeert, en doorwrocht, van gemeenen kout en ommegangk verre afgescheiden zijn; een uitsteeckentheit boven al in treurspelen vereischt, gelijck Ovidius, wiens Medea, helaes, verloren blijft, in dit vaers opzong:
Hoe hoogh men drave in stijl en toon,
Het treurspel spant alleen de kroon.
Om in dezen treurhandel nergens het leven, zijn voorbeelt, te bezwijcken, ververschten wy onze geheughenis met overlezen, en herlezen van Aristoteles en Horatius dichtkunst, en hunne uitleggers over de zelve stof, naemelijck, Robertellus, Madius, Lombardus, Scaliger, Heinsius, en de voorrede van Huigh de Groot, op Euripides vertaelde Fenisse, Castelvetro, Delrius, en Strada, oock Vossius, en Menardieres, die beide, elck om het wackerste, d’een in Latijn, d’ander in Fransch, den Schouburgh, het worsteíperck der menschelijcke hartstoghten, helpen opbouwen.
Maer gelijck den Griecken d’eer van den heerlijcken vont der tooneelspelen, allengs by trappen in top gesteigert, niet kan gelochent worden, zoo vereischt een gewijt treurspel, op hunnen leest geschoeit, tot het uitvoeren, keur van bequame personaedjen, en toestel van tooneel, en maetgezang van reien, geoefent door eenen grooten Orlando, om onder het speelen d’aenschouwers te laeten hooren eene hemelsche gelijckluidentheit van heilige galmen, die alle deelen der goddelijcke zangkunste in hunne volkomenheit zodanigh bereickt, datze de zielen buiten zich zelve, als uit den lichame, verruckt, en ten volle met eenen voorsmaek van de gelukzaligheit der engelen vergenoegt.
Wy oordeelden niet ondienstigh dit treurspel, en zijne omstandigheden t’ontleden, of het opwassende en leergeerige Nederduitschen leerde opmercken om zich, als van een toneelkompas, hier van op deze holle dijningen, te dienen, alle klippen en zantplaeten van doolinge, en schipbreuck van onwettige schickinge te mijden, en entlijck, beter gemaniert de gewenschte haven van de volkomenheit der tooneelkunste in te zeilen. Behaeght het hun, laetze eens lustigh en rustigh in de handen klappen, en my helpen hooge en laege staeten met spel en zang stichten en verheugen. |
